Ciska Hoet volgde YOUnited9000 op in 2016. Ze observeerde de ateliers, woonde teamvergaderingen bij en sprak met de jongeren, de kunstenaars en de begeleiders. Vervolgens interviewde ze betrokken jeugdwerkers en leerkrachten, maar even goed mensen uit de podiumkunstensector. Deze tekst is daar het verslag van. De namen van de jongeren werden geanonimiseerd.

Terwijl een jonge actrice vanonder een grote spot de laatste noten van Amy Winehouse’ Love is a losing game zingt, rennen de achttien performers die het voorbije uur het beste van zichzelf gaven het podium op van de Vooruit. De zaallichten gaan aan en de tot de nok gevulde zaal barst uit in een uitzinnig applaus. De jongeren buigen trots. Voor hen is deze avond de apotheose van een jaar lang wroeten, oefenen en leren binnen YOUnited9000, de atelierwerking van Victoria Deluxe.

Aan het begin van het schooljaar kunnen Gentse adolescenten instappen in een artistiek taject onder begeleiding van professionele kunstenaars. Wie geïnteresseerd is kan een middag komen proefdraaien en een workshop dans, theater of film volgen (vanaf 2016-2017 wordt er muziek in plaats van film aangeboden). Vervolgens worden ze warm uitgenodigd om in te stappen in een traject waarbij ze tot na de paasvakantie hun talenten elke woensdagmiddag mogen ontdekken en ontwikkelen – met als moment suprême een avondvullend toonmoment in een grote zaal.

Een op het eerste zicht vrij klassieke formule dus. Maar deze workshops richten zich op een doelgroep die niet evident de weg vindt naar de culturele sector. Hoewel iedereen welkom is, spitst Victoria Deluxe zich in eerste instantie toe op jongeren met een migratie-achtergrond. Zo wil de sociaalartistieke werkplek een antwoord formuleren op de gebrekkige weerspiegeling van de demografische realiteit in het Vlaamse kunstenveld.

Een herfstige woensdagmiddag. Rond half één druppelen de eerste jongeren binnen in de lichte open keuken van Victoria Deluxe. De trajectbegeleiders Liesbeth, Ewoud en Koen lopen er net als theatermaker Gorges Ocloo en choreograaf Abdelaziz Sarrokh al rond en er ligt een stapel broodjes op hen te wachten. De sfeer is gemoedelijk. Sommige jongeren schudden bij het toekomen alle aanwezigen joviaal de hand, anderen nemen snel een broodje en trekken zich terug in de zetel. De meisjes van de dansgroep poseren met getuite lippen voor de smartphonecamera en becommentariëren luid elkaars nieuwe kapsels. Tegen het officiële beginuur van de ateliers wordt er nog wat gedold met Abdel en Gorges, om vervolgens op het gemak richting de aparte werkruimtes te trekken.

De zachte aanloop naar het echte werk is niet toevallig een gezellig ritueel bij YOUnited9000. Ze maakt deel uit van de methodiek die gericht is op het creëren van een veilige ruimte waarbinnen de jongeren naar hartenlust artistiek kunnen experimenteren. Gorges: “als we lunchen, maak ik tijd om met hen te kletsen. Het helpt om hen te doen aanvaarden dat ik vervolgens sérieux wil zien op de speelvloer. Je moet hen een veilig gevoel geven om hen te doen spelen en hen uit hun comfortzone te trekken.” Ook de medewerkers van Victoria Deluxe stralen rust en vertrouwen uit. Ze zijn er zowel voor de jongeren als voor de kunstenaars, maar dringen zich niet op.

Al wil dat niet zeggen dat de kous daarmee af is. Het te laat komen en het niet komen opdagen, vormen net als het definitief afhaken een voortdurende bron van zorg tijdens het traject van YOUnited9000. Als er van de groep die start in september nog de helft over is voor de première in april, is dat geen slechte score. Tijdens de voorbije editie vielen er drie weken voor de uiteindelijke opvoering nog vier jongeren af. Medewerker Ewoud Dutellie: “de kunstenaars die we engageren willen iets artistieks creëren met jongeren. Maar eens ze vertrokken zijn, is het al moeilijk om ze bij elkaar te krijgen en te houden.”

Daarmee benoemt hij het meest voor de hand liggende spanningsveld dat zich aftekent binnen het project. De focus op een veilige ruimte contrasteert immers met de discipline die nodig is om samen met de jongeren een volwaardige voorstelling te maken. Maar daar stopt de uitdaging niet. De muren van die veilige ruimte blijken erg permeabel voor invloeden van de buitenwereld. Geregeld komt het collectieve artistieke project onzacht in aanraking met hetzij ambities en verwachtingen van buitenaf, hetzij met de persoonlijke situaties van de jongeren.

“Toch wel lastig, hoor,” zucht Karim als blijkt dat de twee jongeren waarmee hij de week ervoor een scène oefende deze week afwezig zijn. Ook Gorges kan zijn frustratie nauwelijks verhullen. “Hoe kunnen we nu aan iets werken als ze er de ene week wel zijn en de andere week niet?”.

Even later reageren de tieners nauwelijks als hij hen aanspreekt. “Doe even die gsm’s weg, ik wil dat jullie opletten.” Enkele jongens bekijken luid lachend een youtube-video. Pas als Ocloo hen bijna stampvoetend sommeert om uit de zetel te komen en in een kring tekst te repeteren, staan ze traag op. Als vervolgens blijkt dat het leeuwendeel van de jongeren hun tekst niet bij zich heeft en ze naar hun smartphones grijpen om digitaal af te lezen, slaat Gorges zijn ogen even radeloos ten hemel. Het duurt nog makkelijk twintig minuten voor de groep echt geconcentreerd aan het werk is.

Dit soort taferelen is vaste prik op woensdagmiddag. Tijdens de teamgesprekken wordt er dan ook steevast bij de kunstenaars afgetast hoever er gegaan kan worden met de jongeren, zowel praktisch als artistiek. Zijn de opdrachten helder genoeg? Hoe houden we hen bij de les? Kunnen we hen pushen om tekst vanbuiten te leren? Kunnen we hen vragen om zich twee weken te engageren tijdens de paasvakantie? En hoeveel kunnen we financieel vragen voor de repetitieweek in Lombardsijde? Het is een voortdurend balanceren. Elke stap in het proces is een kruispunt waarop verschillende problematieken, ambities en mogelijkheden samenkomen.

De ene kunstenaar worstelt er harder mee dan de andere. Regisseur Junior Mthombeni, die twee jaar meedraaide in het theateratelier, had al ruim ervaring met het doelpubliek toen hij bij Deluxe begon. “Ik zat toen nog bij Sincollectief waar we tout court niet met klassiek opgeleide acteurs werkten. Maar ik had eerder bijvoorbeeld ook al voor de VDAB een opleiding begeleid via theatermethodieken voor groepen die zogenaamd nergens meer terecht kunnen. Ik ben het dus gewend om een veilige ruimte te creëren waarbinnen je creatief kan zijn. In de opbouw van het theateratelier verwacht ik natuurlijk wel dat je in de laatste weken verantwoordelijkheid neemt en dat je iets bijdraagt. Maar zo’n engagement vraag ik niet vanaf dag één. In het begin ben ik daar heel chill in.” Idem dito voor Abdel die zich al tien jaar toespitst op workshops voor jongeren:

“Het vraagt veel geduld en vertrouwen. Als je die eerste maanden naar de repetities komt kijken, vraag je je wellicht af of er ooit iets van terecht zal komen. Je moet ze extreem laten doen en hen vrijblijvend laten experimenteren. Pas laat in het proces kan je heel traag proberen hen uit hun comfortzone te halen om nieuwe stappen te zetten.”

Gorges vond het minder evident. “Tijdens de eerste vergadering met de staf van Victoria Deluxe werd wel duidelijk dat ik niet met een stuk moest komen dat zij zouden maken. De jongeren moeten zelf inhoud creëren. Dat was ik al niet gewend. Eens ik begon aan de workshop merkte ik ook nog eens dat je echt moet trekken en sleuren. Ik vond dat in het begin heel moeilijk. Ik ben een klassieke maker. Voor ik een concept voorstel, ligt alles er al: lichtplan, scenografie enzovoort. Maar nu moest ik elke week van nul beginnen. Ik heb er echt mijn weg in moeten zoeken.”

De betrokken jeugdwerkers en leerkrachten gniffelen even als ze erover horen. Zij weten al langer dat hun jongeren een zekere aanklampende aanpak vereisen. Deze jonge mensen worden niet door vader of moeder naar de hobbyclub gebracht en nadien netjes terug opgehaald. Alleen al om de stap te zetten naar Victoria Deluxe, moeten ze heel wat drempels overwinnen. Of ze het vervolgens ook nog zullen volhouden tot aan het einde, hangt van heel wat factoren af.

Irina Astashka is GOK-leerkracht op OLVI en begeleidt anderstalige nieuwkomers: “Het eerste jaar van YOUnited9000 heb ik de deelnemende leerlingen de eerste maand elke woensdag zelf meegenomen naar Deluxe. De tweede maand liep ik mee tot aan de bushalte en vanaf de derde maand verwachtte ik dat ze zelf gingen. Ze hebben die externe motivatie nodig om vervolgens ook intern gemotiveerd te raken.”

Okanleerkracht Tamara Rosseel van de Toren van Babel bevestigt dat. “Een flyer uitdelen in de klas volstaat niet. Bovendien helpen wij om de ouders mee te krijgen. Zeker als dat nieuwkomers zijn, vertrouwen ze het vaak niet zomaar. En eens de jongeren bij YOUnited van start zijn gegaan, is het zaak hen blijvend aan te moedigen. Want als ze twee keer te lang hebben moeten wachten terwijl anderen aan het repeteren zijn, zouden ze het al kunnen opgeven.”

Irina: “Ze zitten in een context waar mensen uit middenklassemilieus geen besef van hebben. Bij ons op school zitten heel wat Roma-kinderen. Die zijn blij als ze vandaag brood en een dak boven hun hoofd hebben. Wat morgen brengt, dat zien ze dan wel. Veel van onze leerlingen zijn het niet gewend om buitenschoolse activiteiten te doen. Dat brengt een andere mentaliteit met zich mee. Als het mooi weer is, willen ze na school in de stad gaan rondhangen. Bovendien merken we doorgaans dat noch hun ouders, noch zijzelf het nut inzien van vrijetijdsactiviteiten – of toch niet als het geen brood op de plank brengt.”

Irina vertelt hoe machteloos veel ouders zich voelen in de maatschappij. Ze leven geïsoleerd, zijn laaggeletterd en leren de taal veel trager dan hun kinderen. Daardoor leunen ze soms zwaarder op hun kinderen dan goed voor ze is.

“Dat zeg ik niet om hen met de vinger te wijzen, de ouders beseffen dat zelf niet. Maar die jonge gasten moeten als tolk meegaan naar de dokter of naar overheidsdiensten. Ze helpen hun ouders met het zoeken naar een woning of naar werk. Woensdag is dan ook nog eens de enige halve dag waarop ze ergens naartoe kunnen met de kinderen. Zeker de meisjes moeten daarnaast ook nog eens bijspringen in het huishouden. Geen wonder dat die jongeren van thuis uit niet zomaar de toestemming krijgen om mee te doen met YOUnited9000.”

Jeugdwerker Bob De Vos van vzwJong: “Je moet goed beseffen hoe klein de wereld van sommige jongeren is. We zitten met onze werking op tien minuten van het stadscentrum, en toch is het voor hen al een grote stap om tot daar te gaan.” Vzwjong  werkt in de vrije tijd van kinderen en jongeren van 0 tot 25 jaar. Iedereen is welkom, maar in de praktijk trekken ze weinig jongeren aan uit kansrijke gezinnen. “Zij zitten vaak al in de jeugdbeweging of een voetbalclub. Of ze hebben een tuin waarin ze zich kunnen uitleven. Daardoor komen ze minder snel met ons in contact.” Bij vzwJong worden de instuif en de voetbalzaal aangegrepen om op een informeel niveau aan hun vaardigheden en talenten te werken.

“We werken niet toevallig extreem laagdrempelig. Onze deur staat open en de jongeren komen en gaan wanneer ze willen, tenzij er outdoor activiteiten georganiseerd worden. Maar als je zoals bij Victoria Deluxe iets met hen in elkaar wil steken, dan heb je regels en afspraken nodig. Sommige mensen zullen YOUnited9000 omschrijven als laagdrempelig, maar sommige van onze jongeren voelen dat anders aan.” Dat toont onder meer de casus van Sofie goed aan.

Nadat Gorges het atelier heeft afgesloten, blijven Sofie, Dina en Elisabeth nog even na om een nummer te repeteren. Elisabeth zet zich aan de piano en algauw vult de repetitieruimte zich met hun drie swingende stemmen. De jongeren die hun boeltje al aan het inpakken waren, komen erbij staan en klappen enthousiast mee. Op de solo van Sofie volgt spontaan een applaus.

Als jeugdwerker Thijs Sprengers van Lejo dit hoort, kan hij zijn verbazing nauwelijks onderdrukken. Tot op de dag van de première durfde hij niet met zekerheid zeggen of Sofie die avond wel op het podium zou gaan staan. Lejo richt zich dan ook op erg kwetsbare jongeren. Hoewel ze al drie jaar meedoen, is Sofie de eerste die het tot het einde volhoudt. Thijs: “Op Sofies specifieke casus kan ik niet ingaan, maar wij werken met de jongeren waarvan de overheid niet meer weet wat ze ermee moeten. Het zijn schoolverlaters die nog niet klaar zijn om te werken. Sommigen kampen met psychische problemen, een moeilijke thuissituatie of verslavingsproblematieken, maar de rode draad is dat ze een geschiedenis van falen hebben waardoor ze weinig geloof hebben in zichzelf. Het gaat vaak om onzekere en angstige jongeren. Bij ons komen ze tot rust en wij proberen hen stap voor stap terug naar de maatschappij te begeleiden.”

Dat YOUnited9000 inderdaad veel vergt van Sofie, blijkt bij uitstek wanneer de groep zich tijdens de paasvakantie een week terugtrekt aan de zee om aan het definitieve toonmoment te werken. Halverwege de week schopt ze keet en staan plots – tegen de regels in – haar ouders en vriend voor de deur. Liesbeth Maene van Victoria Deluxe vertelt dat het op zo’n momenten zoeken is naar hoeveel ruimte je aan één jongere geeft en in hoeverre je toestaat dat de ene de regels overtreedt die anderen geacht worden te volgen.

“Het is altijd opnieuw afwegen hoe streng we moeten zijn en wat je wel en niet kan eisen. Je wil toch wel naar iets toewerken en zorgen dat de mensen die willen doorgroeien voldoende input krijgen. Anderzijds moet iedereen de kans krijgen om aan boord te blijven.”

Met Sofie is dat wonderwel gelukt. Gorges: “Ach ja, een goede regisseur is nu eenmaal ook een goede psycholoog,” lacht hij. “Ik heb gezocht naar manieren om Sofie aan me te binden. Ik heb er geen eieren onder gelegd en haar echt gepusht, maar ik heb haar tegelijkertijd bewust onder een spot gezet op het podium. Ze had dat licht nodig om zich belangrijk te voelen.” Dat levert een apetrotse Sofie op die tijdens de voorstelling een heel uur lang krachtig in een baljurk op het podium van de Vooruit staat.

Dàt YOUnited9000 positieve sociale effecten heeft op de jongeren, dat kunnen de brugfiguren dan ook unaniem bevestigen. Allemaal vertellen ze hoezeer het project bijdraagt aan een positiever zelfbeeld.

Irina: “we merken op school dat ze meer geloven in zichzelf. Ze ontwikkelen toekomstdromen en komen terecht in andere denkpatronen. Heel wat van de jongeren hebben weinig succesverhalen om op terug te vallen. Dankzij YOUnited9000 kunnen ze trots zijn op zichzelf. Ze zijn niet altijd goed in schoolse vaardigheden, maar ontdekken via deze weg dat ze andere talenten hebben.”

Bovendien scherpt YOUnited ook andere kundes aan. “Naast het artistieke is het sociale. Ze leren samenwerken met allerlei verschillende jongeren,” vertelt Irina. Corentin voegt daaraan toe dat project zelfs de schoolse vaardigheden kan versterken: “ze moeten met taal bezig zijn op een manier die hen ook op school ten goede komt. Ze leren spreken voor een groep of moeten tekst vanbuiten leren.”

Thijs vertelt hoe Sofie zelf benoemt dat ze heeft leren doorzetten bij YOUnited9000. “Afgelopen maandag stond ze hier nog samen met andere jongeren te zingen. Ze is graag gezien door de rest en bestuift hen wel wat. Ze refereert vaak aan Victoria Deluxe tijdens de gespreksrondes met de groep. Ze heeft er zelfs een soort van arrogantie uit gehaald. Zo van ‘kijk eens, ik kan wél iets,’” lacht hij. “Sofie had het eigenlijk lastig binnen onze werking. Dat ze een mooi parcours aflegt bij YOUnited proberen wij hier dan te integreren.”

Hij geeft wel toe dat het ook van de jeugdwerkers een stevige investering vraagt. Voor hen zijn het extra uren die niet tot hun takenpakket horen en op drie jaar tijd is er maar één van hun jongeren die de eindmeet gehaald heeft. “Maar voor ons is die ene jongere meer dan genoeg om te besluiten dat we de investering hebben teruggewonnen. Dat past binnen onze ‘duizend-kansen-filosofie’. Het mag 1000 keer falen, we gaan door tot het die ene keer wel lukt.”

“Door de samenwerking met Victoria Deluxe zijn we trouwens beginnen nadenken over soortgelijke partnerschappen met andere organisaties. Zo kunnen ze wekelijks een dag meewerken met een dakwerker, een kleuterschool of iemand van de mediamarkt. We noemen dat de stap in de samenleving.”

Allemaal verwezenlijkingen die de jongeren, maar soms ook de scholen en jeugdwerkingen én de Stad Gent ten goede komen. De ploeg van Deluxe mag er terecht trots op zijn. De kritische observator zal echter opmerken dat het neveneffecten zijn van wat in wezen een artistiek project is. Je kan het de leerkrachten en jeugdwerkers natuurlijk moeilijk kwalijk nemen dat ze vooral geïnteresseerd zijn in de positieve impact van het project op hun doelpubliek. Er is ook niks verkeerds aan het in de verf zetten van de sociale voordelen van een artistiek project. Maar het gevaar dat hier af en toe om de hoek loert, is dat er daarbij allerlei externe verwachtingen op de ateliers geprojecteerd worden die de druk alleen maar verhogen.

Gelukkig hangen heel wat betrokken begeleiders een ontspannen houding aan ten aanzien van YOUnited9000. Zo relativeert Bob De Vos het feit dat er zoveel jongeren afvallen: “er starten elk jaar gasten uit onze werking bij Victoria Deluxe, maar heel vaak haken ze inderdaad af. Het is niet altijd duidelijk waarom, maar eerlijk gezegd vind ik dat geen ramp. Voor mij is het al super als ze mee willen naar daar. Of ze vervolgens ook blijven, dat zien we dan wel weer.”

Ook de kunstenaars zitten op die lijn. Junior: “vergeet niet dat wij aan hén vragen om ons project waar te maken. Wij zitten aan hun vrije tijd. Victoria Deluxe heeft hen nodig om dat project te doen draaien. Bovendien was ik zelf ook zo’n chorro hè. Als het vroeger mooi weer was, ging ik ook liever buiten achter de meisjes aan.” Abdel: “De meesten kunnen de discipline voor zo’n lange reeks workshops niet opbrengen, dat weet je op voorhand. Je mag ook niet verwachten dat die gasten naar ons opkijken of dat ze Victoria Deluxe iets prestigieus vinden. Ik keek ook niet op naar Alain Platel toen ik bij hem begon. Wij zijn leken in hun ogen. Wij mogen blij zijn dat ze komen. Ons palmares interesseert hen niet.”

Gorges: “Ik herken er soms de mentaliteit in van de ouders. Bij mij thuis vonden ze toneel aanvankelijk ook maar niks.” Abdel: “Mijn ouders hebben nooit een opvoering van mij gezien. Ik vind dat niet erg hè. Het is gewoon niks voor hen. Ze vonden wat ik deed sowieso geen werk. Pas toen ik op tournee begon te gaan, kregen ze door dat het een job was. Nu ja, mocht ik die wereld niet kennen, dan zou ik mijn kinderen ook niet stimuleren om zich artistiek uit te leven.”

Toch blijft het soms wrang aanvoelen. Hoewel hij op de première de sterren van de hemel danst, zit er voor Dennis niemand in de zaal. Ook Matilda moet toekijken hoe haar collega’s achteraf overstelpt worden met felicitaties en knuffels van familieleden terwijl haar moeder thuis bleef. Zelf haalt ze haar schouders op. “Ach ja, mijn mama zal nooit komen kijken. Ze wil wel weten waar ik uithang, maar daar stopt het.”

Hoewel de werking ongetwijfeld op haar sterkst is wanneer de achtergrond van de jongeren er niet meer toe doet en ze samen aan het creëren slaan, is het onmogelijk om continu abstractie te maken van hoe kwetsbaar ze zijn.

Soms dringt hun moeilijke thuissituatie zelfs acuut de werking binnen. Zo is het schrikken wanneer de getalenteerde en gemotiveerde Noor op een vergevorderd moment in het traject plots niet meer mag meedoen van thuis. Als de begeleiders van Deluxe proberen te achterhalen wat er aan de hand zit, stoten ze op een muur. Ze komen alleen maar te weten dat haar oudste broer degene is die de beslissing genomen heeft en dat hij vindt dat ze zich op haar schoolwerk moet concentreren. Ze slagen er echter niet in om de jongen of Noors ouders te spreken. Noor wimpelt hen af en laat weten dat het volgend jaar wel zal lukken. Dan is ze zestien en zou ze meer vrijheid krijgen. De andere jongeren geven echter aan dat haar thuissituatie weinig rooskleurig is. De ploeg van YOUnited9000 moet haar met lede ogen laten gaan.

Het voorval roept vragen op over waar het engagement van Deluxe begint en eindigt. De regel is dat jongeren die ervoor willen gaan niet zomaar worden losgelaten. Maar wat betekent dat precies? De vraag stelt zich nog scherper bij de casus van Ben. Wanneer uitkomt dat hij op school in een zware tuchtprocedure zit, valt het team uit de lucht. Op drie maanden van zijn afstuderen, riskeert hij van school gegooid te worden. Bij Victoria Deluxe loopt Ben een modeltraject.

De jonge danser dook er drie jaar geleden voor het eerst op bij YOUnited9000. Sindsdien is Victoria Deluxe zowat zijn tweede thuis geworden en deed hij onder meer mee in hun filmproject Somer en in de voorstelling Move On onder leiding van Karim Kalonji. Hij gaat niet alleen als performer met rasse schreden vooruit, maar is ook graag gezien omdat hij anderen weet te enthousiasmeren met zijn gedisciplineerde houding.

Bovendien merkt ook jeugdwerker Bob op hoezeer Ben veranderd is. “Ik heb hem zeven jaar geleden leren kennen via de nieuwkomerswerking van vzwJong. Hij was toen al met hiphop bezig. Ik maakte me soms wel zorgen over Ben. Hij was erg zoekende. Maar hij is enorm veranderd, ook in zijn houding ten aanzien van andere mensen. En wellicht speelt Deluxe daar ook een rol in.”

Het is natuurlijk al een succes op zich dat Ben zo’n mooi parcours aflegt bij Victoria Deluxe. Maar op school is het dus een ander verhaal en dat wist hij netjes verborgen te houden.

Moeten de begeleiders van Deluxe Ben hierop aanspreken? Of houden ze zich beter afzijdig en hebben ze geen zaken met het functioneren van de jongeren buiten de veilige muren van YOUnited9000? Feit is dat vrijwel alle jongeren er zelf expliciet voor kiezen – en die vrijheid ook krijgen – om hun persoonlijke situatie achter zich te laten van zodra ze de deur van Deluxe binnenwandelen. Het lijkt haast een ongeschreven wet dat ze er niet in gesprek gaan over wat er thuis of op school moeilijk loopt. Bij Deluxe willen ze gewoon de tieners zijn die ze zijn: in de zetel hangen en selfies trekken, de slappe lach krijgen, en vooral samen aan iets moois werken. In de ateliers willen ze erkenning voor wat ze kunnen, de problemen zijn voor daarbuiten.

Niet toevallig trekken de kunstenaars die lijn door als ze met hen aan de slag gaan. Abdel: “Ik zie hen niet als kwetsbare jongeren. Ik benader hen als kunstenaar en verwacht iets van hen. Ik heb natuurlijk wel begrip als ze af en toe niet komen opdagen, ik kan dat wel plaatsen. Maar ze moeten bepaalde codes respecteren.” De andere kunstenaars vallen hem bij. Gorges: “Ik heb geweigerd om hen als kwetsbaar te zien.” Junior: “je moet hen in hun geheel zien.”

Tegelijkertijd beseffen ze allemaal dat het engagement verder gaat dan dat. Zeker Gorges is categoriek: “Ik vind dat het voor Victoria Deluxe niet mag stoppen bij YOUnited of Move On. We moeten ervoor zorgen dat ze naar het hoger onderwijs kunnen gaan. Dat engagement moet je echt doortrekken. Ik weet dat deze jongeren het kunnen. Ik kom zelf van daar hè, ik herken mezelf in hen. Victoria Deluxe moet er op toezien dat ze hun school afmaken zodat ze kunnen doorgroeien.” 

Met de casus van Ben in het achterhoofd is het team van Deluxe soms bezorgd over de ambities van hun jongeren. Gezien hun studierichtingen en achtergrond staat het in de sterren geschreven dat de meesten niet in een prestigieuze loopbaan terecht zullen komen. Schepen ze hen via YOUnited9000 niet op met onrealistische dromen? Het is een spanning die bijna inherent is aan het project. Aangezien de ateliers gericht zijn op talentontwikkeling in de hoop doorstroming naar de sector mogelijk te maken, sluipt er ongewild een logica binnen die misschien te sterk gericht is op een succesvolle carrière. Terwijl jongeren hun verleden willen achterlaten, dient de toekomst zich aan als een nieuwe hindernis.

Dat de neoliberale eis om rijk te worden en het ver te schoppen in het leven sowieso alomtegenwoordig is in het leven van de deelnemers, wordt ook duidelijk op de première van Somer, de eerste langspeelfilm van Victoria Deluxe. Vol trots wordt de rode loper uitgerold voor een aantal van de jongeren die via YOUnited9000 meededen aan dit filmproject. Alleen zijn sommige familieleden niet onverdeeld gelukkig met het resultaat. Eén vader vraagt teleurgesteld waarom de film ‘maar’ in Sphinx speelt en niet in de Kinepolis. Iemand anders merkt op dat het jammer is dat zijn broer geen hoofdrol kreeg. De medewerkers van Deluxe staan even met hun mond vol tanden.

Soortgelijke dromen komen terug in heel wat gesprekken met de jongeren: het gros wil rijk en beroemd worden. Als ik aan Omar vraag waarom hij meedoet met de Kunstbende en YOUnited9000, zegt hij onverholen dat hij het cool zou vinden om herkend te worden op straat. Naast in Turkse films wil hij meedoen met W817 of FC De Kampioenen. Zijn ouders zouden willen dat hij dokter of tandarts wordt, maar daar is hij naar eigen zeggen te lui voor. “Als ik geen werk vind, kan ik nog altijd theater gaan doen.”

Karim wordt dan weer helemaal enthousiast als hij hoort dat ik journalist ben. Al verdwijnt de interesse al snel als hij door krijgt dat ik niet op tv kom. Karim is veruit de meest plichtsbewuste jongen uit de groep zijn. Hij komt altijd op tijd, is beleefd en zet steevast zijn beste beentje voor. Hij vertrouwt me toe dat hij dat doet omdat hij zo goed mogelijk voorbereid wil zijn op het volwassen leven. Hij wil immers een goede job – liefst op het witte doek, maar het mag ook iets anders zijn. Zijn idolen zijn Veerle Baetens en Gilles De Schryver.

Al bij al zijn dit onschuldige tienerdromen. Wie heeft in zijn jeugd niet gedroomd van een carrière als voetballer of topacteur? En de ouders mogen dan wel onverwachts rechtuit zijn over de ambities die ze koesteren voor hun kinderen, als je ziet hoeveel moeite middenklasse-ouders zich bijvoorbeeld getroosten om hun kroost op de juiste school te krijgen, dan valt er hoogstens een verschil op te tekenen in de manier waarop erover gecommuniceerd wordt.

Wat hier wél anders is, is dat iedereen weet dat ze het door hun sociaal-economische positie nog moeilijker zullen hebben om het ‘te maken’ dan hun leeftijdsgenoten uit de middenklasse.

Je kan dan ook begrijpen dat Dominique Willaert, artistiek coördinator van Victoria Deluxe zich soms zorgen maakt over hun hoge ambities. Hij moet met lede ogen aanzien hoe een aantal acteurs die hij tien jaar geleden oppikte en pushte om ervoor te gaan, vandaag bitter achterblijven na verschillende ijdele pogingen om door te stoten naar het ‘reguliere’ circuit. Het is voor sommigen de mislukking teveel.

Toch is het tegelijkertijd ook net de kracht van YOUnited9000 dat het project deze jongeren doet dromen. Door hen te laten merken hoeveel ze kunnen, opent Deluxe onverwachte perspectieven.

Leerkracht Irina: “dromen veranderen het denken van jonge mensen die zich soms maar al te bewust zijn van hun beperkte perspectieven. Waarom zouden ze niet mogen dromen van een grootse toekomst? Zonder dromen bereiken we niks. We hebben allemaal drijfveren nodig. En daarbij, zonder grote ambities, zouden er nooit grote acteurs en muzikanten opstaan.”

De vraag is of de dromen die YOUnited9000 creëert ongewild niet te zeer aansluiten op die van een competitieve maatschappij. In dat licht maakt Orlando Verde, die het filmatelier één seizoen begeleidde, een zinvolle opmerking: “je kan onmogelijk meten wat zo’n project kan betekenen, ook zonder dat mensen uiteindelijk doorstromen naar de sector. Ik heb op mijn vijftiende meegedaan met speleologen, dat heeft me bepaald. Idem voor een workshop van creatief schrijven van één jaar die ik ooit heb gevolgd.”

YOUnited9000 levert kortom een complex plaatje op waarbinnen verschillende spanningsvelden met elkaar interageren. Het werken met een kwetsbare doelgroep vraagt om een methodiek die gericht is op veiligheid en vertrouwen.

Het doel – de creatie van een voorstelling en talentontwikkeling – vergt echter een grote inspanning van de deelnemers. Bovendien ligt de ambitie om de jongeren vrij van elke druk te laten experimenteren constant onder vuur. Soms is het hun eigen moeilijke situatie die stokken in de wielen komt steken. Even vaak zijn het de verwachtingen van buitenaf die het onmogelijk maken om écht vrij te zijn. En dan hebben we de artistieke eisen van het project nog niet eens onder de loep genomen. Want ook daar doemen er spanningen en tegenstelling op die niet zomaar te elimineren zijn.

Allereerst valt het op dat vrijwel alle betrokken brugfiguren pleiten voor een nog laagdrempeliger project dan YOUnited9000.

Waar Victoria Deluxe YOUnited9000 inrichtte als laagdrempelige workshop die toeliet om van daaruit verder te werken met divers talent, vinden zij dat de lat voor veel jongeren nog te hoog ligt. Leerkracht Corentin Verdegem van Sint-Antonius: “Op zich is dat eindpunt, een voorstelling in de grote zaal, al heel hoog gegrepen.”

Jeugdwerker van Thijs Sprengers bevestigt dat: “voor ons is het proces sowieso belangrijker dan het eindpunt, maar ik denk dat het voor een aantal jongeren al volstaat om gewoon rustig mee te draaien zonder de stress over de uiteindelijke voorstelling. Het vraagt al zoveel van hen. Het weekend weg en de week aan zee vergen ook echt teveel van sommigen. Fijn dat Victoria Deluxe wil inzetten op doorstroom naar de kunstensector. Daar sta ik ook volledig achter. Maar misschien moeten ze bij YOUnited ook iets voorzien voor de pre-stroom.”

Choreograaf Abdel volgt hem: “Dat zou het ook makkelijker maken voor de begeleidende kunstenaars. Er zou een vrijblijvend niveau moeten zijn met simpele leuke lessen zonder meer. Van de jongeren die zin hebben om door te gaan naar een productiegroep kan je vervolgens meer eisen. Nu ligt de lat zo hoog dat je een aantal jongeren demotiveert of kwijtspeelt.”

Dat er zich een kloof aftekent tussen de beginners en de gevorderden, blijkt ook uit het evaluatiemoment dat Victoria Deluxe inricht om het traject af te sluiten na de première in de Vooruit. Daar dagen bij uitstek de jongeren op die het goed gedaan hebben. Hun stem domineert de namiddag. Deelnemer Andy: “er komen altijd nieuwe mensen bij aan het begin van het jaar. Daardoor gaat het niveau naar beneden. Wij willen doorgroeien en beter worden.” Zijn collega Karina bevestigt: “ik wil meer repeteren, één keer per week is niet genoeg. We zouden bovendien sneller aan het stuk moeten kunnen beginnen werken, nu was het echt stress de laatste weken omdat er nog niks af was.”  Gorges merkt op dat de sterksten de beginners meetrekken naar een hoger niveau. De vraag is echter of ze de anderen in al hun ambitie soms niet onbedoeld buiten spel zetten.

Het is een bezorgdheid die ook speelt bij de stafmedewerkers en de kunstenaars. Hoe ver kan je gaan met de groep? En wil je iedereen aan boord houden of werk je door met de meest gemotiveerden? De meningen daarover willen wel eens verschillen.

Gorges: “Heel wat jongeren zien YOUnited9000 als een jeugdhuis, maar ik wil de echt gemotiveerden eruit halen. Uiteindelijk zijn dat ook de spelers die overgebleven zijn. Mensen als Karina en Omar willen echt werken dus zij zijn degenen waarop ik focus.”

Junior: “ik zie het anders. Als je je richt op de besten, dan komen ze weer die muur tegen van ‘je bent niet goed genoeg’. Ik vind het heel goed dat Victoria Deluxe een vervolgtraject voorziet voor degenen die verder willen, maar binnen YOUnited9000 gaat dat voor mij niet op. Het is geen So You Think You Can Dance hè. Goesting is het enige dat telt. En dan zou je nog wel eens kunnen schrikken van hoeveel talent je tegenkomt.”

“Ik vind het zo bijzonder om te zien hoe iemand openbloeit als hij of zij in een positief traject terecht komt na een leven vol negatieve feedback. Ik houd ervan om met zo’n mensen samen iets te maken: samen hard werken en ervoor gaan. En dan maakt het me niet zo uit of iemand veel talent heeft of niet. Dat doe ik nu trouwens ook in de KVS. Ik ben niet geïnteresseerd om samen te werken met de beste scenograaf. Ik wil werken met de mensen van daar en er een ‘wij’ van maken. Ik werk met de hele groep: wij gaan het hier doen en we zorgen er samen voor dat het graaf wordt.”

Het dilemma wordt pijnlijk duidelijk als deelnemer Ahmed vlak voor de première de handdoek in de ring gooit. Samen met zijn beste vriend Omar is hij een heel jaar lang elke woensdag trouw komen repeteren. In de laatste rechte lijn naar de première krijgt hij echter een rol toebedeeld die hem niet zint. Terwijl Omar enkele vurige scènes met veel tekst mag spelen, moet hij het stellen met de rol van stille caféhulp die op de achtergrond de boel opruimt. Gorges benadrukt dat het artistiek gezien een interessant personage is, maar Ahmed voelt zich vernederd. Hij scheldt de begeleiders uit en trapt het een dikke week voor de première af.

Gaat het artistieke hier teveel ten koste van het sociale?

Het omgekeerde vraagstuk dringt zich op ten aanzien van een groepje meisjes uit Abdels dansatelier. Ze draaien al een paar jaar mee, maar evolueren eigenlijk niet. Ze doen elk jaar een soortgelijk videoclip-choreografietje. Hoewel Abdel verwoede pogingen doet om hen uit hun tent te lokken, blijven ze vier maanden lang aan dezelfde pasjes werken op hetzelfde nummer. Hun verlegenheid speelt daarin een grote rol, maar het lastigste is dat ze er anderen negatief mee beïnvloeden. De nieuwe meisjes die instromen durven in navolging van hen na verloop van tijd immers ook niet meer te experimenteren op de dansvloer. Tegelijkertijd is het duidelijk dat ze graag komen. Vraag is dus of YOUnited9000 in dezen de artistieke of de sociale kaart moet trekken.

Bovendien is dat niet de enige moeilijke kwestie die zich opdringt. Het artistieke project wordt ongepland doorkruist door dynamieken die de ploeg van Deluxe niet zomaar kan negeren. Geregeld bezetten dominante maatschappelijke verhoudingen de vrije ruimte van het artistieke experiment.

“Mevrouw, mevrouw, u bent mijn type wel. Kort haar en een bril, dat vind ik leuk om te zien.” Omar zegt het zo luid dat het duidelijk is dat hij meer indruk wil maken op zijn vrienden dan op mij. De tactiek lijkt te werken. Muisstil wachten ze af hoe ik zal reageren. “Vindt u mij ook mooi, mevrouw?” doet Omar er nog een schepje bovenop. Ik besluit wijselijk om hem niet voor de ogen van zijn makkers diets te maken dat ik dubbel zo oud ben als hij en zeg met een uitgestreken gezicht dat hij er alleraardigst uitziet, maar dat ik al een partner heb. De groep haalt opgelucht adem en Omar schudt me bijna aandoenlijk amicaal de hand. “Oké mevrouw, jammer dan.”

Ik kan er wel mee lachen en Omar heeft me na die ene keer nooit meer op die manier benaderd. Maar wie de jongeren langdurig gadeslaat, kan er niet omheen dat ze voortdurend hun mannelijkheid en vrouwelijkheid ten aanzien van elkaar in de verf zetten. De stereotypes die we kennen uit films en videoclips blijven daarbij niet achterwege. Het zal wel eigen zijn aan de leeftijd, maar geregeld neemt het haantjesgedrag van een aantal drarries erg veel plaats in. Tijdens de repetitieweek aan zee gedragen sommigen zich zelfs als echte pasja’s en laten ze het opruim- en afwaswerk zonder schroom over aan de meisjes. Ook de manier waarop er over seks en relaties gesproken wordt, haakt aan bij het clichégedrag dat je bij veel jonge adolescenten ziet.

Onbedoeld werkt dit wellicht in het nadeel van de meisjes die het thuis door de band genomen sowieso al minder makkelijk hebben dan de jongens. Alle brugfiguren vertellen hoe ze geacht worden bij te springen in het huishouden of voor hun jongere broers en zussen te zorgen. Veel vaker dan de jongens krijgen ze van thuis geen toestemming om deel te nemen aan YOUnited9000. Dat ze op de vloer ook nog eens overroepen worden door hun mannelijke collega’s, maakt de ongelijke verhoudingen alleen maar groter. Mogelijk is dit ook een factor in het feit dat de jongeren die het hele traject bij Deluxe succesvol hebben doorlopen en klaar zijn voor de volgende stap, allemaal jongens zijn.

Die visie op genderverhoudingen vertaalt zich bovendien naar hun artistiek werk. De scènes die ze zelf in elkaar boksen, zijn niet gespeend van clichés. Zo maken ze achtereenvolgens een scène over jaloerse fotomodellen, over een man die zijn vriendin publiekelijk dumpt als zij hem zijn liefde verklaart, over een stoere macho die aan zijn sullige vriend uitlegt hoe je een vrouw versiert en over een echtelijke ruzie die ontstaat wanneer een vrouw thuis op haar schuinsmarcherende man zit te wachten. Daarnaast tast één van de dansers geregeld stoer naar zijn kruis tijdens zijn sowieso al erg mannelijke performance en bevat ook het vervolgproject Move On enkele verwante inzichten over mannen en vrouwen.

Kort voor de première grijpen de begeleiders van Deluxe in en worden de meeste scènes van seksisme gezuiverd. Maar bij het evaluatiegesprek achteraf blijkt vooral dat de jongeren niet overtuigd zijn van het belang van die ingreep. Karina: “het maakt toch niet uit of iets seksistisch is?”

Het roept de vraag op of er door de vele andere uitdagingen van YOUnited9000 nog wel tijd is om de jongeren ook uit te dagen niet alleen technisch maar ook inhoudelijk buiten de geijkte kaders te laten treden. Krijgen de jongeren wel een inhoudelijk perspectief mee dat ze niet zouden hebben gehad zonder dit artistieke traject? Als het de ambitie is om sommigen onder hen te laten uitgroeien tot kunstenaars, is dat nochtans geen overbodige luxe. Zeker voor de doorgroeiprojecten ligt daar een werkpunt. Het is terecht dat Deluxe de jongeren vrij wil laten creëren wars van hun migratie-achtergrond of precaire situatie, maar dan zouden ze wellicht ook gestimuleerd mogen worden om zich te ontdoen van het juk van genderstereotypes.

Naast de genderverhoudingen, is ook taal een topic waarbij de verschillende dimensies van het project op elkaar ingrijpen. Hegemonische opvattingen over taal op het podium blijken alleszins bijzonder hardnekkig. En ook hier brengt dit een aantal gronddoelstellingen van het project potentieel in gevaar.

Wanneer Gorges op een middag ziek thuis moet blijven, vraagt Koen Cannaert van Victoria Deluxe aan de jongeren om enkele scènes uit te diepen. Hij deelt pennen en papier uit en vraagt hen om hun ideeën op te schrijven over hun personages. Alleen is dat buiten de waard gerekend. Dat ze gewoon wat willen hangen, klinkt het. Omar: “ik wil niet schrijven, ik moet op school al schrijven.”

Al van kleins af zijn deze jonge mensen doordrongen van het idee dat ze niet goed kunnen spreken en schrijven. Hen aanzetten tot spreken en schrijven, is bijgevolg geen sinecure.

Dat taal niet meteen hun ding niet is, is misschien wel het eerste wat de kritische observator zal opmerken als hij de workshops bijwoont. Eén van de meest tenenkrullende momenten van het jaar doet zich voor als Gorges vraagt om een fragment voor te lezen uit Godverdomse Dagen op een Godverdomse Bol van Dimitri Verhulst. Het boek is zo hermetisch geschreven dat de meeste mensen er hun tanden op stukbijten. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het voor de jongeren van YOUnited op een kleine martelgang uitdraait.

Ze struikelen haast letterlijk over elk woord en hoewel het maar vijf zinnen zijn, stoppen ze halverwege terwijl ze foeteren dat ze er niks van snappen. “Fuck de dictie,” roept Gorges hen toe, “interpreteer!”. Als Noor maar blijft haperen bij dezelfde woorden, kijkt ze op van het blad: “’Liggen leeg te gutsen in de goot’, dat krijg je toch niet uitgesproken?” Dat ze de woorden er plots wel vloeiend en mét intonatie uitkrijgt, lijkt verloren te gaan in de drukte van het moment. Maar Gorges lacht breed. Het bevestigt hem in zijn overtuiging dat het wel kan.

Gorges: “zo’n fragment helpt om intuïtief te werken en niet teveel na te denken. Achteraf komt de dramaturgie dan wel. Ik moet zelf Moby Dick lezen. Dat is onaards moeilijk, maar toch geef ik niet op. Die spirit wil ik bij hen ook zien.”

Toch is het talige wellicht één van de grootste uitdagingen van het theateratelier. Hoewel ze op het eerste zicht niet al te veel tekst van buiten moeten kennen en er altijd ruimte is om te improviseren, vertelt leerkracht Corentin hoe intellectueel vermoeiend het voor sommige leerlingen is. Ook Omar geeft onomwonden toe dat hij worstelt met het feit dat hij tekst van buiten moet leren. Het is haast treurig dat hij na het zien van de opname van de YOUnited9000-voorstelling meteen opmerkt dat hij dictie moet volgen. Dat hij in een ware glansrol een prachtige tekst bracht over werkloosheid, komt erdoor in de schaduw te staan.

Hoezeer de dominante opvattingen over taal in de weg zitten van het vrije denken, blijkt uit het feit dat zelfs de begeleidende kunstenaars me spontaan vertellen dat ze worstelen met hun Nederlands. Als ik vertel dat ik journalist ben, repliceert Abdel meteen met “ah, dan ben jij goed in taal”. Ik probeer uit te leggen dat het met mijn andere talen een pak minder goed gesteld is, maar dat komt nauwelijks aan. “Schrijven en lezen, dat is niks voor mij. Nochtans is taal cruciaal want het is overal de eerste drempel. Mijn grammatica was een ramp op school. Ik zou er graag beter in zijn. Jij zal wel makkelijk veel talen kunnen hè.” Gorges op zijn beurt vraagt me tijdens de workshops die ik bijwoon voortdurend hoe je X of Y zegt. “Jij bent journalist, jij weet dat,” roept hij me dan toe doorheen heel de zaal. En hoewel de intellectueel Orlando Verde er zich uiteindelijk nooit door heeft laten tegenhouden, heb ik hem zich al geregeld horen verontschuldigen voor zijn geaccentueerd Nederlands. Dat het beter is dan dat van de gemiddelde Vlaming, lijkt hij niet te beseffen.

Opvallend is dat het mechanisme zich ook doorzet binnen het team. Waar de jongeren door de staf van Deluxe vrijwel altijd positief benaderd en geëvalueerd worden, vindt er op een teamvergadering een uitgebreide discussie plaats over hun taal. Als één van de medewerkers de vraag opwerpt of ze dictie moeten volgen, blijkt dat de Raad van Bestuur diezelfde opmerking gemaakt heeft na de première. Een medewerker met migratie-achtergrond merkt op dat ze geen enkele taal echt goed spreken. Dat pakweg Compagnie Cecilia en Flip Kowlier furore maken onder meer dankzij hun karakeristieke taal, lijken de meesten aan tafel te vergeten. Gelukkig is niet iedereen het er zomaar mee eens. “De jongeren verstaan ons vaak ook niet, waarom moeten zij zich daarbij aan ons aanpassen in plaats van omgekeerd?” klinkt het onder meer. Of dat het gemiddelde blanke Gentse ketje eveneens geen accentloos Nederlands spreekt, maar dat daar geen haan naar kraait.

Dat het soms een kwestie is van elkaar ergens halverwege te ontmoeten, blijkt tijdens een gesprek met Omar. Ik vraag hem wat zijn vrienden van het stuk vonden, maar hij verstaat me niet. Als ik mijn vraag herhaal, kijkt hij me nog steeds niet begrijpend aan. Ik schuifel ongemakkelijk op mijn stoel terwijl ik verwoed naar synoniemen zoek. Misschien ligt het aan mijn huig-r of mijn Antwerpse klanken, vraag ik me af terwijl ik na enkele pogingen uiteindelijk beslis de zin op te schrijven. Hij leest ze, antwoordt lachend dat ze het megacool vonden en we zetten het gesprek beiden opgelucht verder.

Gorges Ocloo zal dit idee wellicht bestrijden, maar om van deze jongeren te verwachten dat ze naast alle te nemen hordes ook nog eens het VRT-Nederlands onder de knie krijgen, is wellicht een brug te ver. Het is al heel wat als ze hun stem leren gebruiken en zorgen dat ook de mensen achterin de zaal hen kunnen horen. Vanuit artistiek oogpunt zou dat mogen volstaan.

Als we hen een plaats willen geven in onze culturele sector, betekent dat de facto ook dat er plaats gemaakt moet worden voor meer talige diversiteit op het podium. Wie diverse makers aan het werk wil zien, moet er met andere woorden diverse accenten bijnemen. Hoezeer onze geesten ook doordrongen mogen zijn van het idee dat er maar één accent podiumrijp is. En ja, misschien zullen we daarbij wat meer moeite moeten doen om elkaar te verstaan. Maar een extra inspanning doen, loont de moeite.

YOUnited9000 laat zich samenvatten als een artistiek project dat door het samenspel van de verschillende stakeholders een boeiend maar complex spanningsveld met zich meebrengt. Dat het ultieme doel van de atelierwerking de doorstroming is van nieuw talent naar de kunstensector, maakt het er bovendien extra ingewikkeld op. Want die laatste stap is de allermoeilijkste. De socio-economische achtergrond van de jongeren vormt in combinatie met het heersende middenklassekader binnen de sector een moeilijke cocktail.

Sinds de oprichting van YOUnited9000 groeiden enkele jongeren door binnen de projecten van Victoria Deluxe zelf. Ze speelden mee in de film Somer, dansten onder leiding van Karim Kalonji in Move On, of stonden op het podium binnen een andere Deluxe-productie. Van een viertal onder hen is het intussen duidelijk dat ze verder willen met hun talent. Tussen de veilige haven van Victoria Deluxe en de artistieke sector tekent zich echter een duimendik glazen plafond af.

Allereerst blijkt het niet evident om door te groeien naar het hoger onderwijs. Onder meer de samenwerking tussen Transfo Collect en het Ritcs mag dan wel aantonen dat er stappen in de juiste richting genomen worden, de kloof blijft al bij al groot. Het publiek van YOUnited9000 herkent zich noch in het docentenkorps, noch in de aangeboden stof. Bovendien speelt de concrete aanpak in het voordeel van middenklassers die ASO hebben gevolgd, dan van de drarries die meedraaiden bij Deluxe. De veilige ruimte die ze bij YOUnited9000 weten te creëren, ontbreekt alleszins nagenoeg overal.

Shari Legbedje van het Sociaal Fonds voor de Podiumkunsten:

“het docentenkorps moet  dringend verbreed worden en bepaalde kunstvormen moet je erkennen en in het curriculum opnemen. Anders ontneem je mensen de kans om hun eigen artistieke taal verder te ontwikkelen. Helaas is het onderwijs een traag systeem. De verandering gaat te langzaam.”

De casus van Carlos die dit schooljaar slaagde voor het toegangsexamen van een vooraanstaande hogeschool, toont aan hoezeer deze jongeren moeten knokken om ergens te geraken. Anderhalf jaar geleden werd de ex-NT2-er afgewezen bij een andere artistieke hogeschool, onder meer omwille van zijn Nederlands. Mocht Victoria Deluxe hem niet zijn blijven opvolgen, dan zou hij zijn ingangsexamen bij zijn huidige school nooit hebben afgelegd. Coach Marijke Pinoye zat hem tot op de dag van het examen dicht op de huid. Maar ook nu hij aan de opleiding begonnen is, blijft het een worsteling om vol te houden. De zoektocht naar een eigen vormentaal, is voor elke student een zware opdracht. Als je daarbij ook nog eens op eigen benen moet staan en constant het gevoel hebt dat je als vreemde eend je ASO-collega’s moet bijbenen, is afhaken soms de meest logische uitweg.

Legbedje: “Er zijn zoveel sociaal-economische factoren die in het nadeel spelen van dit soort jonge makers. Er is heel veel artistiek kapitaal dat onaangeboord blijft. Maar je moet hen de tijd en de ruimte geven om te groeien. Ze hebben nood aan een netwerk en coaching van mensen die die randvoorwaarden begrijpen en erkennen en hen niet paternalistisch behandelen. Je moet vanuit je werking bereid zijn om extra te investeren en hen het duwtje in de rug te geven dat ze nodig hebben.”

Gorges: “Ik ben heel blij dat ik mijn opleiding aan het Ritcs heb afgemaakt. Het heeft me veel bijgebracht. Je leert er het systeem heel goed kennen. Nadien kan je die kennis dan gebruiken om het in vraag te stellen of het af te breken. Ik vind het soms lastig dat de nood aan onderwijs zo snel wordt weggewuifd. Talent is iets dat je moet ontwikkelen en het is nodig dat je bepaalde codes en regels onder de knie krijgt. Bovendien: als ik gestopt was, zou ik nu in een autofabriek werken, in een kuisploeg, of bij het leger, weet ik veel.”

Toch moet gezegd dat het hoger onderwijs niet voor iedereen zaligmakend is. Junior: “een hogere kunstopleiding maakt je parcours zeker makkelijker, dat zal ik niet ontkennen. Maar je kan ook een goede kunstenaar zijn zonder dat je zo’n traditioneel traject aflegt.” Abdel vertelt wel dat hij ervan uitgaat dat zijn ter ziele gegane gezelschap Hush Hush Hush nog zou bestaan mocht hij een opleiding gevolgd hebben. “Ik ben elektricien en een Marokkaantje uit een Gentse banlieu. Ik heb nooit het netwerk kunnen opbouwen dat anderen meekrijgen via hun school. Wat ik daarnaast soms mis, is de methodiek van het podium: de dramaturgie, hoe je een bepaalde lijn moet volgen enzovoort. Maar of dat wil zeggen dat een opleiding the way to go is, durf ik te betwijfelen. Ik ken veel sterke choreografen die hun weg gevonden hebben buiten het onderwijs. Soms heb je ook al genoeg aan een goede dramaturg naast je.”

Carolina Maciel de França van ARSENAAL/LAZARUS bevestigt dit:

“ik geloof wel in instituten, maar denk dat ze erg moeten veranderen. Bovendien hangt het niet meer enkel van hen af. Waar leer je dingen? Dat kan via het onderwijs, maar ook bij trajecten zoals die van KunstZ, via Youtube of gewoon van elkaar. Precies omdat die aansluiting met het onderwijs er voor zoveel makers niet was, zijn er andere platformen ontstaan en die kunnen even zinvol zijn als een klassieke opleiding. Je moet je vooral afvragen wat deze jonge kunstenaars nodig hebben en reageren met een arsenaal aan wapens: schrijven ze zich in omdat ze individuele begeleiding missen? Of een voortraject? Of ligt het aan het lesmateriaal?”

De crux is met andere woorden dat er aan de noodzakelijke voorwaarden om jongeren met een migratie-achtergrond te laten openbloeien binnen het hoger onderwijs vaker niet dan wel voldaan is. Alleen dreigt ook voor degenen die hun artistieke weg zoeken buiten het onderwijs het gapende zwarte gat. Bij Victoria Deluxe tekent de nood aan een tussenniveau zich alleszins scherp af. Een aantal jongeren is er uitgeleerd. Ze hebben eruit gehaald wat erin zit, maar ze zijn nog niet klaar om op hun eentje een artistiek parcours af te leggen. Het ontbreekt hen aan coaching, kennis, een netwerk, maar ook aan een plek waar ze in interactie met anderen kunnen bijleren. Het is een euvel waarop onder meer MAF en voorheen GEN2020 een antwoord bieden.

KVS-dramaturge Kristin Rogghe: “bij GEN2020 hebben we gemerkt hoe belangrijk het was om een soort van nieuwe scene te ontwikkelen. Voor de artiesten betekent het heel veel om elkaars werk te kennen en elkaar te steunen. Het werkte versterkend om hen samen te brengen, zelfs al ging het maar om toonmomenten die niet per se gericht waren op een fantastisch professioneel resultaat. Ze krijgen op die manier erkenning en voelen dat het toch mogelijk is om zichzelf te herkennen in wat er op het podium gebracht wordt.”

“Zo’n scene laat bovendien toe dat ze elkaar beïnvloeden en van elkaar leren. Dan staan ze ook sterker om in interactie te gaan met de gevestigde culturele sector. Al moet ik toegeven dat het niet altijd makkelijk is om dit in de praktijk te brengen. Je kan dat niet binnen eender welk kader doen. Er is een grote nood aan nieuwe formats die het mogelijk maken om op een informeler niveau work in progress te delen. In KVS gaan we de Work In Progress-formule van MAF gebruiken om elkaar te ontmoeten en werk te tonen dat zich in een pril stadium bevindt.”

Kristin Rogghe stipt daarnaast aan dat samenwerkingen en partnerschappen met andere artistieke organisaties onontbeerlijk zijn als doorstroming het doel is. “Dat kan echter alleen als de mensen uit de meer highbrow-regionen van de sector verder willen nadenken over hoe ze kunnen voortbouwen op het werk van Victoria Deluxe. Er is een gezonde nieuwsgierigheid nodig naar het werk dat deze jongeren maken en er moet oprecht nagedacht worden over wat ze voor elkaar kunnen betekenen.”

Dat is overigens geen kwestie van liefdadigheid. Als de kunsten blank blijven kleuren, lopen ze een onmisbaar arsenaal aan verhalen, stijlen, klanken en stemmen mis.

Wat dat betreft valt het te betreuren dat zelfs binnen die informele circuits de aloude strijd om symbolisch kapitaal soms de bovenhand neemt. Hoewel er gelukkig ook veel gulheid is en een duidelijke bereidheid om elkaar te ondersteunen, wordt YOUnited9000 bij heel wat collega’s op argwaan onthaald. Zo wordt er gefluisterd dat de aanpak van Deluxe paternalistisch zou zijn. Omdat ze werken met jongeren die meestal nog niet uit zichzelf artistiek actief zijn, zouden de deelnemers teveel gekneed worden naar blanke normen. Anderzijds wordt soms weinig omfloerst gestipuleerd dat het eindproduct niet artistiek genoeg is (lees: te sociaal en te weinig kwaliteitsvol). Iemand vroeg zelfs vilein wat Deluxe nu wil doen met YOUnited9000: artistiek zijn of sociaal?

Die reacties zijn toch wel jammer. Het klopt dat de doelgroep vraagt om een andere aanpak dan wanneer je mensen ondersteunt die al artistiek werk leveren. Maar wie daarom beweert dat de jongeren geschoeid worden op een middenklasseleest, vergist zich. YOUnited vertrekt weldegelijk van een uitwisseling tussen de deelnemers en de kunstenaars. Bovendien worden de jongeren die willen doorgroeien op een soortgelijke manier gecoacht en begeleid als bij verwante praktijken.

Dat er daarnaast gezwaaid wordt met de term ‘kwaliteit’ en met de opdeling tussen sociaal en artistiek is misschien wel voorspelbaar. Het zijn precies die categorieën die vanuit het ‘reguliere’ veld wel eens worden ingezet om initiatieven te devalueren die bijdragen aan de democratisering van de culturele sector. Maar de enige echte slachtoffers van dit soort onderlinge na-ijver, zijn de jongeren zelf. Zij hebben alle baat bij een netwerk van organisaties die elkaar versterken en naar elkaar doorverwijzen, liefst over de verschillende steden heen.

Mag je dan geen kritiek geven op YOUnited9000? Natuurlijk wel. De achilleshiel van het project is misschien de focus op de migratieachtergrond van de jongeren. Een essentialiserende blik loert dan gauw om de hoek. Zoals terecht beschreven staat in In Nesten van Demos (2013), is dit het klassieke dilemma van de integratiepolitiek: je moet essentialistisch inzetten op de migratie-achtergrond van mensen als je merkt dat die doelgroep niet betrokken wordt. Tegelijkertijd moet je die achtergrond ook meteen wegcijferen als je met hen aan de slag wil.

Zoveel viel ook op te merken tijdens het werkproces: de deelnemers willen niet zomaar gezien worden als allochtonen of kwetsbare jongeren. De vraag moet dan ook gesteld of Victoria Deluxe het objectief van YOUnited9000 niet anders zou kunnen formuleren. Shari Legbedje: “ik vind die focus op hun migratie-achtergrond soms eerlijk gezegd wat vermoeiend. Het zou moeten draaien om wat ze willen maken. Eigenlijk krijg je al een ander verhaal mocht Victoria Deluxe zeggen dat ze werken met jongeren uit de wijk of de stad.” Bovendien is het een beetje wrang dat naar de buitenwereld toe expliciet gecommuniceerd wordt dat het om een project gaat rond etnisch-culturele diversiteit, terwijl de jongeren hier zelf eigenlijk niet helemaal van op de hoogte zijn. In de communicatie ontstaat dus een zekere instrumentalisering, al ontbreekt die gelukkig nagenoeg in de concrete omgang met de jongeren.

Orlando Verde: “Ik ben erg te spreken over de manier waarop Victoria Deluxe YOUnited9000 aanpakt. Het enige moment waarover ik minder enthousiast ben, was toen de jongeren gevraagd werd om een enquête in te vullen. Daarin werd gepolst naar hun levensstijl: wat doen ze in hun vrije tijd, wat vinden ze leuk etc. Dat voelde erg ongemakkelijk. Tot dan toe verliep alles heel organisch, spontaan en informeel. Maar die enquête had als effect dat het hele atelier opeens een soort van antropologisch experiment werd. Het creëerde een situatie waarin zij anders zijn dan wij en we moeten onderzoeken wie zij zijn.”

Het hele diversiteitsdebat blijft dan ook een heet hangijzer. Abdel: “ik daag je uit om een interview te regelen met een allochtone directeur van een grote kunsteninstelling. Die is er namelijk niet (lacht). Nee, serieus, ik word er soms zo moedeloos van. Heel die discussie is al dertig jaar bezig. We blijven erover zeveren en er is geen vooruitgang. Over twintig jaar voeren we nog steeds hetzelfde gesprek. Ik zie het gewoon niet lukken in België. Af en toe wordt er een knuffelallochtoon naar voor geschoven maar dat is altijd tijdelijk. Als je niet meegaat met de norm en de flow van de mensen die de touwtjes in handen hebben, krijg je het deksel op de neus. Ik zie dat in de politiek, op tv en in de kunsten.”

Gorges: “ik heb problemen met het woord diversiteit. Ik zat in één van de beoordelingscommissies van het Kunstendecreet en dan zie je hoe pervers het soms is. Mensen goochelen met dat woord omdat ze geld willen binnenrijven. Ze zitten al dertig jaar in Brussel en willen plots divers zijn om het gat in de markt te vullen.”

“Het is ook straf hoe vaak ik gevraagd word om iets te doen over mijn achtergrond terwijl ik daar helemaal niet mee bezig ben. Pas op, ik vergeet niet dat ik donker ben. Ik ben een Ghanees. Maar ik ben ook een Vlaming en ik maak een voorstelling over ijs. Ik wil niks maken over ghetto’s, dat zou pas saai zijn. Als ik dat wil, dan werk ik aan iets over Bart De Wever, of stel ik mezelf de vraag of Filip en Mathilde nog neuken. Mijn scenografie is vaak rood-paars-zwart. Maar ik weiger om daar enkel bij te blijven. Ik wil het kunnen hebben over China, over hoe de Chinezen in elkaar zitten, of over Noord-Korea. En ik wil niet altijd de kolonisatiekaart trekken. Kolonisatie is iemand dom houden. Dat gebeurt ook in ziekenhuizen of door politici die moeilijke woorden gebruiken of juist dingen verzwijgen. ”

“Soms moet ik wel lachen met de ‘mijn-kat-is-dood-voorstellingen’ van blanke jonge makers die niet weten wat ze moeten doen met hun leven. Die andere kant is er zeker ook. Maar ik wil dat we slimmer zijn dan dat. Ik houd niet van hokjes, ik wil niet bezig zijn met kleur, wel met motivatie. Bij YOUnited zie ik ook enkel jongeren die willen werken. Ach ja, heel dat huidskleurdebat. Vergeet niet dat Jan van Oostende ook shit heeft meegemaakt hè. Bovendien is het wat mij betreft niet per se oké is omdàt er een gekleurde bende op scène staat. Ik wil ook een boeiend verhaal te zien krijgen.”

Ook Carolina wil niet vervallen in hokjesdenken. “Het is niet omdat je allemaal witte Vlamingen bij elkaar zet, dat je een monocultureel kader hebt. Wat niet wil zeggen dat representativiteit niet van belang is. Ik vind het nodig dat de kunstensector de maatschappij reflecteert. Maar eigenlijk wil ik het niet over wit en zwart hebben. Het is ook zo makkelijk om het uitsluitingsproject te spiegelen. Dan hoor je hoe donkere mensen zich tegen witte mensen keren. Tja. Mijn ideaal is dat we permeabel zijn voor elkaars visies en kaders en dat we ze als gelijkwaardig behandelen.”

“Wat ten aanzien van de kunsten vooral van belang is, is dat bepaalde makers erkenning krijgen voor het feit dat ze bestaan. Voor mij moet niet elk gezelschap diversifiëren. Stel je voor dat Sincollectief verplicht was geweest om een witte Belg op te nemen. Maar er is wel nood aan een zekere mozaïek, een breder pallet. En daarbij moet iedereen evenveel kansen krijgen om een voorstelling te maken of geprospecteerd en geprogrammeerd te worden.” Kristin Rogghe: “veel mensen zijn blind voor het feit dat de kunstensector een tewerkstellingssector is zoals alle andere. Ook in de kunsten spelen discrimatie en uitsluitingsmechanismen een rol. Of dat nu bewust of onbewust, vanuit goede of slechte intenties gebeurt, zolang je het niet wil zien, kan je het ook niet aanpakken.”

Shari: “het zou daarnaast al een hele stap vooruit zijn mochten de reguliere kunsthuizen ook meer kijken naar wat er op andere continenten gebeurt. Wij zijn teveel op het westen gericht en laten daarmee een enorme rijkdom links liggen.”

Feit is dat de sector te eenzijdig wit gekleurd is en dat Victoria Deluxe dit niet alleen terecht aankaart, maar dat het niet bij woorden blijft en ze actief aan de slag gaan om dit gegeven de wereld uit te helpen. Wel is het zaak om de strategische focus op de doelgroep niet te laten verzanden in een project dat de jongeren vastzet in hun gekleurde identiteit.

Wat in bijna elk gesprek terugkomt, is de ergernis over het feit dat het laatste argument in de diversitietsdiscussie vaak is dat het theater van mensen met een migratie-achtergrond niet kwaliteitsvol zou zijn.

Kristin: “wat geldt als interessante kunst, wordt bepaald door wat mensen in symbolische machtspositie erover zeggen. De legitimiteit van wat je maakt, is deels afhankelijk van een soort van spel van erkenning binnen de sector. Daarom is het belangrijk dat er mensen met verschillende referentiekaders naar die symbolische machtsposities kunnen doorstoten en de spelregels mee bepalen.”

“Kijk, als je structureel gesubsidieerd wordt of in een commissie zit, ben je een gatekeeper. Je kan die positie gebruiken om je eigen smaak te doen floreren. Maar je kan je ook afvragen of je geen grotere verantwoordelijkheid hebt ten aanzien van de maatschappij. Wat is er belangrijk om te tonen en te ontwikkelen en wat komt de maatschappij ten goede? Maar dan moet je je natuurlijk wel bewust zijn van je dominante positie en jezelf de vraag stellen wat je met die positie kunt doen.”

Orlando: “ik ben dat kwaliteitsargument soms echt beu. De diverse samenleving heeft zijn voordelen, maar je zal me nooit horen zeggen dat ze beter is dan een monocultuur. Alleen is het wat het is, en de vraag is dus hoe je daarmee omgaat. De enige weg lijkt mij dat we samen vertrekken vanuit onze krachten om op zoek te gaan naar een nieuw coherent geheel. Binnen de kunsten moeten we volgens mij opnieuw onderhandelen over kwaliteitscriteria. Hoeveel vrijheid geef je tot we ons niet meer in het geheel kunnen herkennen? Als dat voorlopig tot minder kwaliteit leidt, dan is dat maar zo. Uitzonderlijke omstandigheden vergen uitzonderlijke maatregelen.”

Carolina: “het is een argument dat gebaseerd is op meningen en kaders. Dat is de grootste discussie die we moeten voeren. Als we zeggen: ja dat is mooi, nee dat is niet mooi, dan komen we er niet. iedereen doet aan cultuur, iedereen doet aan kunst, binnen de normen en kaders die je hebt. Is dat een televisieshow, dan is dat een televisieshow, is dat een oud boekje, dan is dat een boekje, poëzie of je moeder die zingt.”

Afsluitend wil Orlando toch vooral het belang van het project onderstrepen. “Wat ik zo goed vind aan YOUnited9000 is dat het de zogenaamd ‘minder makkelijke’ profielen op een vanzelfsprekende manier integreert. Dat vraagt inderdaad om een extra inspanning, maar eigenlijk blijkt in de loop van het proces vooral hoe overbrugbaar al die mogelijke problemen zijn,” vertelt hij. “Voor mij is Victoria Deluxe daarmee een voorbeeld van hoe we de samenleving op alle niveaus zouden moeten organiseren. Het is een laboratorium voor onze diverse samenleving. Je kan er experimenteren met de afspraken en vrijheden die er nodig zijn om aan een gemeenschappelijk verhaal te schrijven.”

Daarmee sluit hij aan bij misschien wel de belangrijkste conclusie van mijn observaties bij Deluxe. Als we een sociaal rechtvaardig kunstenveld willen dat niet enkel voor en door de blanke middenklasse functioneert, dan vergt dat een investering van tijd en middelen, net als het opentrekken van de eigen kaders. YOUnited9000 is een hobbelig parcours dat gekenmerkt wordt door veel tasten in het duister. Het vraagt om eindeloos veel geduld en de bereidheid om mee te stappen in een continu leerproces. Maar de uitkomst is hoopgevend. Wie bereid is de sprong te wagen, opent de blik op andere mogelijke (kunsten)werelden. En dat is verdomd graaf.